Bilduma online eta irudien salmenta

Santa Engraziaren Zigorraldia ohol zoragarria Bartolomé Bermejoren obraren adierazpen paradigmatikotzat har daiteke. Gotikoaren amaierako hispaniar margolari handienetakoa izan zen Bermejo. Obra honetan agertzen den eszena garai paleokristauko elezaharretako martiri horri -suharki gurtua Zaragozan, XV. mendearen bigarren erditik aurrera- eskainitako erretaula batekoa zen. Erretaula haren atalak Estatu Batuetako eta Espainiako zenbait museotan sakabanatuta daude, gaur egun. Hala ere, Javier Ibáñezek berriki egindako aurkikuntzei esker -Prado Museoan Bermejori buruz antolatutako erakusketa monografikoaren katalogoa (2018)- baiezta dezakegu, erretaula Darocako San Pedro (Zaragoza) parrokia elizako kapera batetik datorrela. Hari buruzko lehen berriak 1462koak dira: hiribilduko notario baten emazte Juana Fernándezek bere testamentuan idatzita utzi zuen martiri gazteari eskainitako erretaula bat egiteko berrehun soldata emateko agindua. Dokumentua indarrik gabe utzi zuten handik urtebetera, baina baliteke Darocako emakume hark aurrerago proiektua berreskuratu izana; izan ere, erretaula egin zen, 1472 eta 1477 bitartean, Bermejo Aragoiko herri hartan bizi zen garaian. Multzoak txundituta utzi bide zituen garai hartako ikusleak, hainbeste, non Romanosko herri mugakideko erretaularen kontratuan -1501ean beste margolari batzuek sinatua- ezarri zuten Santa Katalinaren irudi bat egin behar zela Darocako San Pedroko Santa Engraziaren moduko kolore oparo eta urretan aberatsez jantzia («vestida con sus lisados de buenos colores como Sancta Engracia de Sant Pedro de Daroca, copiosa de oro»).

Santuaren martiritzaren irudian, Bartolomé Bermejo kolore bizien erabileragatik nabarmendu zen (berdeak, gorriak, bioletak, gorriminak, urre koloreak), pertsonaien jantzietan eta eraikuntza elementuetan bereziki ikusgarriak. Hain zuzen ere, kolore biziko paletaren erabilera izan zen egilearen margolaritza hizkuntzaren bereizgarri nagusia, bere maisulanak definitzen dituen ezaugarria, hasi San Migel Tousekoa obratik (1468) eta Desplà pietatea obrara (1490). Aipatzekoa da, halaber, pintura osatzen duten alderdi guztietan errealismoaren alde egindako apustu garbia. Ikusi besterik ez dago martiriaren burukoa estaltzen duten beloen berregite ilusionista, harribitxiz apaindutako urrezko koroa, zutabeetako porfidozko fuste distiratsu leunduak edo zortzi puntako izar, akrostiko eta lorez apaindutako zeramikazko azulejuzko zorua. Bere garaiko espainiar maisu bakar batek ez zuen lortu hemen ikusten direnak bezain efektu bisual sinesgarriak irudikatzerik. Hauexek ziren Bermejoren sekretuak: bikain menderatzea olio pinturaren teknika eta haren baliabide estetikoen garapena; bere formula berezia, aukera ematen ziona gardentasunaren inpresiotik hasi eta bolumena iradokitzerainoko adierazpenak lortzeko, baina, aldi berean, objektuei distira eta argitasun sotil berezia emanez, jantzien testuretan, metalen gainaldeetan edo paisaien hondoetan. Azken batean, flandestar margolariek Jan van Eyck eta Robert Campinen garaitik sekula ez bezalako mailaraino garatu zituztenen antzeko efektu ilusionistak lortzeko aukera eman zion formula hark.

Darocako oholean, funtsezkoa da fantasia kromatikoaren eta ukiaren zentzuaren arteko konbinazioa, hein handi batean kultura material nazari finean oinarritzen diren jantzi, osagarri eta objektu multzo sofistikatu baten itzulpen bisual liluragarria ulertzeko. Horrela sortua da Daziano gupidagabearen tunika, filigranazko apaingarri kufiko antzekoekin, baina, batez ere, turbantea -zerrenda eta litsez osatua-, lokarriak eta bortzegiak. Jatorri andalustarrekoak dira, halaber, orri-mami itxurako kapitelak, motibo erdi zilindrikoez apainduak; erromatar magistratuaren egurrezko jarlekua, marketeriazko inkrustazioez landua; eta zorua, valentziar escarabadets piezez osatua. Bistan da horren guztiaren emaitza bikaina. Olioaren teknikaren erabilera ilusionistaren bidez, andalustar ukituko ikuskizun arranditsu eta bikaina bihurtzen du egileak santuaren martiritzaren drama hagiografikoa.

Perspektiba geometrikoarekiko axolagabe, Bermejok eszenako protagonisten arteko harremanetatik abiatuta diseinatu zuen konposizioa; haien jarrera, keinu eta begiradetatik abiatuta. Alderdi horretatik, nabarmentzekoak dira Daziano dotorea eta haren keinu arduragabea, hankak gurutzatuta ageri baita, soraio; bonete gorriduneko gizon galdua, Bermejoren errepertorio figuratiboko eredu baten aldaera; hondoko gizon misteriotsua, judu batzuek erabiltzen zutenaren tankerako kapela bat daramana; eta, noski, santua bera, jatorriz bizkarra urratu eta zauri odoltsuz beterik zuena, zeinak hornitzen bide baitzuen obra halako izaera espresionista batez. Tonu horri gehitu behar zaizkio borreroa, keinu indartsukoa, talde osoa batzen duen konposizio lotura gisa erabilia. Borreroa nabarmen gelditzen da, ez soilik bufoi jantziz jantzita dagoelako eta gainerako protagonisten janzkera sofistikatuekin kontraste bizia egiten duelako, baizik eta bularraldean lotsagabeki irekia duelako alkandora. Jakina, elementu horiek pertsonaiaren izaera negatiboa, ia deabruzkoa, azpimarratzeko erabili zituen Bermejok, halako ikonografia argia erabiliz, non ikusle fededun batzuek marratu egin baitzuten haren aurpegia, suminduta. Bihozberatasun handiagoa izan zuten aretoaren hondoko mentsulan irudikatutako munstroarekin -saguzar hegalekikoa-. Apaingarri hutsa ote, edo Dazianoren jauregiaren deabruzko izaerari erreferentzia egiteko erabilitako elementua? Baliteke bi gauzak izatea. Edonola ere, Bartolomé Bermejoren unibertso piktoriko liluragarri eta aberatsaren eta ikuslea harritzeko eta galdekatzeko ahalmen mugagabearen erakusgarri bikaina da, zalantzarik gabe. [Joan Molina Figueras]

Bibliografia hautatuta

• Post, Chandler Rathfon. A History of Spanish Painting. Harvard, Harvard University Press, 1930-1966. Vol. VIII, Part. II, pp. 703-709.
• Angulo Íñiguez, Diego. "The Flagellation of St. Engracia by Bartolomé Bermejo", Art in América. 1939. pp. 155-160.
• Lasterra, Crisanto de. Museo de Bellas Artes de Bilbao : catálogo descriptivo : sección de arte antiguo. Bilbao, Museo de Bellas Artes de Bilbao, 1969. p. 16, n° cat. 35. (Con el título Flagelación de Santa Engracia, y atribuido a BERMEJO, Bartolomé).
• Arean, Carlos Antonio. La pintura española : de Altamira al siglo XX. Madrid, Giner, 1971. p.105.
• Blanch, Monserrat. El arte gótico en España = Gothic art in Spain = L'art gothique en Espagne = Gotische Kunst in Spanien. Barcelona, Poligrafa, 1972. pp. 322-323.
• Berg Sobré, Judith. "S. Engracia Revisited", Fenway Court. 1980. pp. 38-39.
• Galilea Antón, Ana María. "Bartolomé Bermejo y el retablo de Santa Engracia : estado de la cuestión", Urtekaria 1989 : asterlanak, albistak = Anuario 1989 : estudios, crónicas. 1990. pp. 13-33. (títulada La Flagelación de Santa Engracia, y atribuida a Bartolomé Bermejo)
• Galilea Antón, Ana María. Catalogación y estudio de los fondos de Pintura Española del Museo de Bellas Artes de Bilbao del siglo XIII al XVIII (de 1270 a 1700) [tesis inédita]. 1993. pp. 391-405. (Con el título La Flagelación de Santa Engracia, y atribuido a Bartolomé Bermejo)
• Galilea Antón, Ana María. Catalogación y estudio de los fondos de Pintura Española del Museo de Bellas Artes de Bilbao del siglo XIII al XVIII (de 1270 a 1700) [tesis inédita]. 1993. pp. 206-208, figs. 132, 132a, 132b. (Con el título 'La Flagelación de Santa Engracia', y atribuido a Bartolomé Bermejo)
• Galilea Antón, Ana María. "La colección de Pintura Española anterior a 1700 en el Museo de Bellas Artes de Bilbao", Urtekaria 1994 : asterlanak, albistak = Anuario 1994 : estudios, crónicas. 1995. pp. 21, 28, 42. (Con el título La Flagelación de Santa Engracia, y atribuido a Bartolomé BERMEJO)..
• Galilea Antón, Ana María. La pintura gótica española en el Museo de Bellas Artes de Bilbao : catálogo. Bilbao, Museo de Bellas Artes de Bilbao, 1995. pp. 268-281. (Con el título ”La Flagelación de Santa Engracia”, y atribuido a Bartolomé Bermejo)
• Berg Sobré, Judith ; M. F. Bosch, Lynette. "Bartolomé de Cárdenas, also called Bertolomé Bermejo", The Artistic Splendor of the Spanish Kingdoms : The Art of Fifteenth-Century Spain. 1996. pp. 14-18.
• Spanyol mestermuvek a Bilbaói Szépmuvészeti Múzeumból [Cat. exp.]. Bilbao, Museo de Bellas Artes de Bilbao ; Banco Bilbao Vizcaya, 1996. p. 32.
• Berg-Sobré, Judith. Bartolomé de Cárdenas ”El Bermejo” : pintor errante en la Corona de Aragón. San Francisco, 1997. p. 70, fig. 20.
• Zugaza, Miguel ... [et al.]. Museo de Bellas Artes de Bilbao : maestros antiguos y modernos. Bilbao, Fundación Bilbao Bizkaia Kutxa = Bilbao Bizkaia Kutxa Fundazioa, 1999. pp. 62-63.
• Carolus [Cat. exp.]. Madrid, Sociedad Estatal para la Conmemoración de los Centenarios de Felipe II y Carlos V, 2000. p. 228.
• Zugaza, Miguel ... [et al.]. Maestros antiguos y modernos en las colecciones del Museo de Bellas Artes de Bilbao. Bilbao, Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2001. p. 17.
• "Museo del Mes, Museo de Bellas Artes de Bilbao", La Aventura de la Histora, n° 41. 2002. p. 123.
• Rebora, Gianni ; Rovera, Giacomo ; Bocchiotti, Giandomenico. Bartolomé Bermejo e Il Trittico di Acqui. Acqui Terme, L´Ancora, 2003. pp. 62-63, 67, n° 29.
• Bilbao a Genova : la cultura cambia le città [Cat. exp.]. Milano, Skira, 2003. p. 69.
• La pintura gótica hispanoflamenca : Bartolomé Bermejo y su época [Cat. exp.]. Barcelona ; Bilbao, Museu Nacional d'Art de Catalunya ; Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2003. pp. 22-23, 34-35, 102, 141, 147, 148-159, 522-523, n° cat. 7. (Con el título 'Flagelación de santa Engracia', y atribuido a Bartolomé Bermejo)
• Museo de Bellas Artes de Bilbao : guía. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2006. p. 20.
• "Un paseo por la Historia del Arte", Pérgola. 08/2008.
• El esplendor del Renacimiento en Aragón [Cat. exp.]. Zaragoza ; Bilbao ; Valencia, Gobierno de Aragón ; Museo de Bellas Artes de Bilbao ; Generalitat Valenciana, 2009. pp. 136-137, 290-295.
• Museo de Bellas Artes de Bilbao : guía. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2011. p. 19, n° cat. 8.
• Bilboko Arte Ederren Museoa : gida. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2012. p. 19, n° cat. 8.
• Ruiz i Quesada, Francesc. "De Acqui Terme a la Piedad Desplà : textos e iconografías inéditos de Bartolomé Bermejo", Retrotabulum : estudis d'art medieval, n° 1. 2012. pp. 32-33.
• Musée des Beaux Arts de Bilbao : guide. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2014. p. 19.
• Bilbao Fine Arts Museum : guide. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2014. p. 19.
• Maisuak : Bilboko Arte Ederren Museoa. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2016. pp. 22-23, il.
• Maestros : Museo de Bellas Artes de Bilbao . Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2016. pp. 22-23, il.
• Masters : Bilbao Fine Arts Museum. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2016. pp. 22-23, il.
• Maîtres : Musée des Beaux-Arts de Bilbao. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2016. pp. 22-23, il.
• 110 Years 110 Works [Cat. exp.]. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2018. pp. 36-37, sin n° cat.
• 110 Urte 110 Artelan [Cat. exp.]. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2018. pp. 36-37, sin n° cat.
• 110 Años 110 Obras [Cat. exp.]. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2018. pp. 36-37, sin n° cat.
• 110 Ans 110 Oeuvres [Cat. exp.]. Bilbao, Bilboko Arte Ederren Museoa-Museo de Bellas Artes de Bilbao, 2018. pp. 36-37, sin n° cat.
• Bartolomé Bermejo [Cat. exp.]. Madrid, Museo Nacional del Prado, 2018. pp. 20, 22, 29, 46, 54, 89, 153-164, n° cat. 7d.
• Bartolomé Bermejo : Master of the Spanish Renaissance [Cat. exp.]. London, National Gallery Company, 2019. pp. 49, 52, il.
• Molina Figueras, Joan (coord.). El universo pictórico de Bartolomé Bermejo : Congreso internacional, Centro de Estudios del Museo Nacional del Prado, 26 y 27 de noviembre de 2018. Madrid, Museo Nacional del Prado, 2021. pp. 171, 186-187, 201, il.